Franchise (franşiz) sözleşmeleri, modern ticaret hayatının önemli ve yaygın iş modellerinden birini oluşturmaktadır. Bu sözleşmeler, marka sahibi (franchisor/veren) ile işletmeci (franchisee/alan) arasında kurulan ve belirli kurallar çerçevesinde işletme faaliyetlerinin sürdürülmesini sağlayan, genellikle uzun vadeli ilişkileri düzenler. Türk hukukunda franchise sözleşmeleri, doğrudan düzenlenmiş bir sözleşme tipi olmamakla birlikte, Borçlar Kanunu'nun genel hükümleri, Türk Ticaret Kanunu ve ilgili diğer mevzuat hükümleri çerçevesinde değerlendirilir. Özellikle, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu'ndaki sözleşme serbestisi ilkesi (TBK m. 26) ve Türk Ticaret Kanunu'nun (TTK) genel hükümleri, taraflara bu tür sözleşmeleri düzenleme imkanı tanır. Bu makalede, ticari franchise sözleşmesinin unsurları, tarafların hak ve yükümlülükleri, sözleşmenin sona ermesi, rekabet yasağı ve Yargıtay kararları ışığında uyuşmazlık çözüm yolları ele alınacaktır.
1. Franchise Sözleşmesinin Tanımı ve Unsurları
Franchise sözleşmesi, bir tarafın (franchisor) diğer tarafa (franchisee) belirli bir ücret (franchise bedeli, royalty vb.) karşılığında kendi işletme sistemini, markasını, ticari unvanını, know-how'ını ve diğer fikri mülkiyet haklarını kullanma hakkını verdiği, genellikle sürekli bir borç ilişkisi doğuran, kendine özgü bir sözleşme türüdür. Bu sözleşme, karma bir sözleşme niteliğinde olup, lisans sözleşmesi, hizmet sözleşmesi ve eser sözleşmesi unsurlarını barındırabilir. Franchise sözleşmelerinin temel unsurları şunlardır:
- Marka ve İşletme Sisteminin Kullanımı: Franchisee, franchisor'ın tescilli markasını, ticari unvanını ve işletme sistemini (işletme konsepti, ürün/hizmet standartları, pazarlama stratejileri vb.) belirlenen kurallar dahilinde kullanma hakkına sahip olur. Bu kullanım hakkı, genellikle belirli bir coğrafi bölge ile sınırlıdır. Markanın tescilli olması, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ile güvence altına alınır. Franchisee, franchisor'ın belirlediği standartlara uygun hareket etmek ve markanın itibarını korumakla yükümlüdür.
- Know-how Aktarımı: Franchisor, franchisee'ye işletme yönetimi, pazarlama stratejileri, operasyonel süreçler, teknik bilgiler ve diğer ticari sırlar (know-how) hakkında bilgi, eğitim ve sürekli destek sağlar. Bu know-how, franchise sisteminin başarısı için kritik öneme sahiptir. Know-how, Fikri Mülkiyet Hukuku anlamında bir eser olmasa da, ticari sır niteliği taşıdığı için 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun 55. maddesi ve devamı hükümleri çerçevesinde korunması önemlidir. Franchisor, know-how'ın gizliliğini sağlamak ve franchisee'ye aktarımı sırasında gerekli özeni göstermekle yükümlüdür.
- Finansal Yükümlülükler: Franchisee, genellikle başlangıçta bir giriş bedeli (franchise fee) ve devam eden dönemlerde ciro üzerinden belirli bir oranda royalty ödemesi yapar. Ayrıca, reklam katkı payı gibi diğer finansal yükümlülükler de sözleşmede düzenlenebilir. Bu ödemeler, franchisor'ın franchisee'ye sağladığı hak ve hizmetlerin karşılığını oluşturur. Ödeme yükümlülüklerinin zamanında ve eksiksiz yerine getirilmemesi, sözleşmenin feshi için haklı bir neden oluşturabilir.
- Kalite Kontrol ve Standartlar: Franchisor, franchise sisteminin bütünlüğünü korumak amacıyla, franchisee'nin işletme faaliyetlerini ve ürün/hizmet kalitesini belirli standartlara uygun olarak sürdürmesini denetler. Bu denetimler, düzenli raporlama, gizli müşteri ziyaretleri ve diğer yöntemlerle yapılabilir. Kalite kontrol, tüketicinin franchise sistemine olan güvenini sağlamak açısından önemlidir. Franchisor, denetimler sırasında elde ettiği bilgileri gizli tutmak ve franchisee'nin ticari sırlarını korumakla yükümlüdür.
- Süreklilik ve Bağımsızlık: Franchise sözleşmesi, genellikle uzun süreli bir ilişkiyi ifade eder. Franchisee, kendi adına ve hesabına hareket eden bağımsız bir tacirdir, ancak franchisor'ın belirlediği sistem ve standartlara uymakla yükümlüdür. Franchisee'nin bağımsızlığı, onun kendi işinin sahibi olmasını ifade ederken, franchisor'ın standartlarına uyma zorunluluğu, sistemin bütünlüğünü korur. Bu denge, franchise sisteminin başarısı için kritik öneme sahiptir.
2. Tarafların Hak ve Yükümlülükleri
Franchisor'ın başlıca yükümlülükleri arasında, marka ve işletme sistemini kullanma hakkını vermek, know-how aktarmak, eğitim sağlamak, sürekli destek vermek, pazar araştırması yapmak ve franchise ağının tanıtımını sağlamak yer alır. Franchisor ayrıca, franchisee'nin faaliyetlerini denetlemek ve kalite standartlarını korumakla da yükümlüdür. Franchisor'ın bilgi verme yükümlülüğü, dürüstlük kuralı (TBK m. 2) gereğince, sözleşme görüşmeleri sırasında başlar ve sözleşme süresince devam eder. Franchisee ise, sözleşmede belirtilen kurallara uymak, ödeme yükümlülüklerini yerine getirmek, franchisor'ın belirlediği standartları korumak, ticari sırları saklamak ve rekabet yasağına uymakla yükümlüdür. Yargıtay, franchisor'ın franchisee'ye eksik veya yanıltıcı bilgi vermesi durumunda tazminat sorumluluğu doğabileceğine hükmetmiştir (Örneğin, Yargıtay 11. Hukuk Dairesi'nin 2017/3544 E., 2019/5125 K. sayılı kararı). Franchisor'ın, franchisee'nin yatırım yapmasına neden olacak şekilde gerçekçi olmayan kar beklentileri sunması da bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu durumda, franchisee, sözleşmenin iptalini (TBK m. 36) veya tazminat talep edebilir. Tarafların yükümlülüklerinin ihlali, sözleşmenin feshi veya tazminat taleplerine yol açabilir.
3. Sözleşmenin Sona Ermesi ve Uyuşmazlık Çözümü
Franchise sözleşmeleri, süreli veya süresiz olarak düzenlenebilir. Süreli sözleşmeler, sürenin dolmasıyla kendiliğinden sona erer. Ancak, tarafların anlaşmasıyla sözleşme yenilenebilir. Süresiz sözleşmeler ise, haklı bir nedenle veya belirli bir ihbar süresiyle feshedilebilir. Haklı neden, taraflardan birinin sözleşme yükümlülüklerini ağır şekilde ihlal etmesi veya sözleşmenin devamını çekilmez hale getiren diğer durumlardır. Sözleşmenin sona ermesi durumunda, taraflar arasında sıklıkla uyuşmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Özellikle, franchisee'nin sözleşme sonrasında rakip işletme açması, marka kullanımını sürdürmesi, ticari sırları ifşa etmesi veya know-how'ı kullanmaya devam etmesi Yargıtay'ın sıklıkla karşılaştığı konulardır. Sözleşmede rekabet yasağına ilişkin hükümlerin bulunması bu tür uyuşmazlıkların çözümünde önemli rol oynar. Rekabet yasağı, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu'nun 444 vd. maddelerinde düzenlenmiştir. Yargıtay, rekabet yasağının kapsamını, süresini ve coğrafi alanını somut olayın özelliklerine göre değerlendirmektedir (Örneğin, Yargıtay 11. Hukuk Dairesi'nin 2016/14560 E., 2018/5922 K. sayılı kararı). Rekabet yasağının süresi, hakkaniyet ilkesi çerçevesinde değerlendirilmekle birlikte, genellikle iki yılı aşamaz (TBK m. 445). Sözleşmede uyuşmazlıkların çözümü için tahkim veya arabuluculuk gibi alternatif çözüm yollarının öngörülmesi, yargılama sürecine göre daha hızlı ve ekonomik bir çözüm sağlayabilir. 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu, arabuluculuğu yasal bir çözüm yolu olarak düzenlemektedir. Tahkim ise, 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu veya 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri çerçevesinde uygulanabilir.
4. Franchise Sözleşmelerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
Franchise sözleşmeleri hazırlanırken tarafların aşağıdaki konulara özen göstermesi gerekmektedir:
- Sözleşmenin Yazılı Olması: Franchise sözleşmesinin yazılı şekilde yapılması, ispat kolaylığı sağlaması ve tarafların hak ve yükümlülüklerinin net bir şekilde belirlenmesi açısından önemlidir. Sözlü anlaşmalar, ispat sorunlarına yol açabilir. Yazılı şekil şartı, özellikle sözleşmenin önemli unsurları (franchise bedeli, royalty oranı, rekabet yasağı vb.) için geçerlidir. Sözleşmenin noter tasdikli olması, ispat gücünü artırabilir.
- Rekabet Yasağı Hükümleri: Sözleşme sonrası dönem için rekabet yasağına ilişkin açık ve detaylı hükümler içermelidir. Rekabet yasağının süresi, kapsamı ve coğrafi alanı açıkça belirlenmelidir. Aşırı geniş kapsamlı rekabet yasakları, mahkemeler tarafından sınırlandırılabilir. Rekabet yasağının sınırlandırılmasında, TBK m. 27'deki dürüstlük kuralı ve hakkın kötüye kullanılması yasağı dikkate alınır. Rekabet yasağının geçerliliği, franchisee'nin faaliyet gösterdiği sektör, coğrafi bölge ve franchisor'ın haklı menfaatleri ile orantılı olmalıdır.
- Fikri Mülkiyet Hakları: Marka, ticari unvan, know-how ve diğer fikri mülkiyet haklarının korunması için gerekli tedbirler alınmalıdır. Sözleşmede, franchisee'nin bu hakları ihlal etmesi durumunda uygulanacak yaptırımlar açıkça belirtilmelidir. Fikri mülkiyet haklarının ihlali durumunda, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ve 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümleri uygulanır. Franchisee'nin, franchisor'ın fikri mülkiyet haklarını koruma yükümlülüğü, sözleşme süresince ve sözleşmenin sona ermesinden sonra da devam edebilir.
- Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri: Tahkim veya arabuluculuk gibi alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri öngörülebilir. Bu yöntemler, yargılama sürecine göre daha hızlı ve ekonomik bir çözüm sağlayabilir. Tahkim, 4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu veya 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümlerine göre yapılabilir. Arabuluculuk ise, 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu çerçevesinde yürütülür.
- Sona Erme Şartları: Sözleşmenin sona erme şartları, fesih nedenleri ve fesih ihbar süreleri açıkça belirlenmelidir. Haklı nedenle fesih halleri somut ve objektif kriterlere bağlanmalıdır. Fesih ihbar süreleri, tarafların menfaatlerini dengeli bir şekilde koruyacak şekilde belirlenmelidir. Sözleşmede, tarafların fesih hakkını kullanma koşulları ve sonuçları detaylı olarak düzenlenmelidir.
- Gizlilik Yükümlülüğü: Tarafların ticari sırları koruma yükümlülüğü sözleşmede açıkça belirtilmelidir. Gizlilik yükümlülüğünün süresi, sözleşme sona erdikten sonra da devam etmelidir. Ticari sırların korunması, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun haksız rekabete ilişkin hükümlerine (TTK m. 54 vd.) tabidir. Franchisee'nin, franchisor'ın ticari sırlarını ifşa etmesi, ağır bir sözleşme ihlali olarak kabul edilebilir ve tazminat sorumluluğuna yol açabilir.
Sonuç ve Öneriler
Franchise sözleşmeleri, taraflar için önemli fırsatlar sunmakla birlikte karmaşık hukuki sorunlara da yol açabilmektedir. Sözleşmenin detaylı, açık ve dengeli bir şekilde düzenlenmesi, olası uyuşmazlıkların önlenmesi açısından kritik öneme sahiptir. Franchisee'ler, sözleşme imzalamadan önce hukuki danışmanlık almalı, franchisor'lar ise iş modellerini korumak için sözleşmelerinde rekabet yasakları, fikri mülkiyet koruması ve gizlilik yükümlülüğüne ilişkin hükümlere yer vermelidir. Yargıtay kararları da dikkate alınarak, tarafların haklarını koruyan, adil ve dengeli bir sözleşme modeli oluşturulması önerilmektedir. Ayrıca, franchise sistemine ilişkin müstakil bir yasal düzenlemenin yapılması, bu alandaki hukuki belirsizliklerin giderilmesine ve franchise sözleşmelerinden kaynaklanan uyuşmazlıkların azaltılmasına katkı sağlayacaktır. Bu düzenleme, franchise sözleşmelerinin tanımını, unsurlarını, tarafların hak ve yükümlülüklerini, sona erme şartlarını ve uyuşmazlık çözüm yollarını açıkça belirlemelidir. Bu düzenleme, franchise sektörünün büyümesini teşvik edecek ve yatırımcıların güvenini artıracaktır.
```