İspat Yükü ve Delil Türleri: Hukuk Davalarında Rehber

Hukuk davalarında haklılığınızı ispatlamak, davanın kaderini belirleyen en önemli unsurlardan biridir. Peki, ispat yükü ne anlama gelir? Hangi delillerle haklılığımızı kanıtlayabiliriz? Bu rehberde, ispat yükü ve delil türleri konusunu, anlaşılır bir dille ve somut örneklerle açıklayacağız.

İspat Yükü Nedir?

İspat yükü, bir davada bir olayın veya iddianın doğruluğunu kanıtlama sorumluluğudur. Türk Medeni Kanunu'nun (TMK) 6. maddesi uyarınca, "Kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, taraflardan her biri, hakkını dayandırdığı olguların varlığını ispatla yükümlüdür." Yani, bir haktan yararlanmak isteyen taraf, bu hakkı doğuran vakıaları (olayları) ispatlamak zorundadır. Bu ilke, "iddia eden ispatla mükelleftir" şeklinde de ifade edilir.

Örnek: Bir alacak davasında, alacaklı (parasını isteyen taraf), borç ilişkisinin varlığını (örneğin, bir sözleşme, fatura veya cari hesap ekstresi ile) ve borcun ödenmediğini ispatlamakla yükümlüdür. Borçlu (parayı ödemesi gereken taraf) ise, borcun ödendiğini (ödeme dekontu, ibraname gibi belgelerle) veya zamanaşımına uğradığını ispatlayabilir.

İspat Yükünün İstisnaları

İspat yükünün genel kuralı bu olmakla birlikte, bazı durumlarda kanun, ispat yükünü tersine çevirebilir veya kolaylaştırabilir. Bu durumlara "ispat yükünün istisnaları" denir.

• Karine: Karine, hukuk düzeninin, bir vakıadan (olaydan) yola çıkarak, bilinmeyen başka bir vakıa hakkında sonuç çıkarmasıdır. Karine, aksi ispat edilebilen (adi karine) ve aksi ispat edilemeyen (kesin karine) şeklinde olabilir. Örneğin, Türk Borçlar Kanunu'nun 96. maddesine göre, "Alacak senedi borçlunun elinde bulunursa, borcun ödenmiş olduğu karine teşkil eder." Bu durumda, alacaklı, borcun ödenmediğini ispatlamakla yükümlüdür (adi karine).


• Hukuki Varsayımlar: Kanun, bazı durumlarda bir olayın varlığını varsayabilir. Örneğin, TMK m. 3'e göre "İyiniyetin varlığı asıldır." Bu durumda, bir kimsenin kötü niyetli olduğunu iddia eden kişi, bu iddiasını ispatlamakla yükümlüdür.


• İspat Yükünün Sözleşmeyle Değiştirilmesi: Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) m. 192 uyarınca, kanunda açıkça yasaklanmadıkça, taraflar ispat yükünün düzenlenmesi konusunda anlaşabilirler. Ancak, bu anlaşma, zayıf durumda olan tarafın aleyhine önemli ölçüde dengesizlik yaratmamalıdır.

Delil Türleri Nelerdir?

Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) madde 190 ve devamında deliller düzenlenmiştir. Davalarda kullanılabilecek başlıca delil türleri şunlardır:

• Senet (Yazılı Delil): Sözleşmeler, faturalar, mektuplar, e-postalar, ihtarname, dekont gibi yazılı belgelerdir. HMK m. 200'e göre, belirli bir miktarın üzerindeki hukuki işlemlerin (2024 yılı için 69.210 TL) senetle ispatlanması zorunludur. Bu miktarın altındaki işlemler tanıkla da ispatlanabilir.


• Tanık Beyanı: Olayı gören veya bilen kişilerin mahkemede ifade vermesidir. Tanık beyanları, diğer delillerle desteklendiğinde daha güçlü bir delil oluşturur. HMK m. 240 ve devamında tanıkla ilgili düzenlemeler yer almaktadır.


• Bilirkişi İncelemesi: Teknik veya uzmanlık gerektiren konularda, mahkeme tarafından atanan bilirkişinin rapor hazırlamasıdır. Örneğin, bir inşaat davasında, inşaat mühendisi bilirkişi olarak atanabilir. HMK m. 266 ve devamında bilirkişi incelemesi düzenlenmektedir.


• Keşif: Mahkemenin, dava konusu olan yeri veya şeyi yerinde incelemesidir. Örneğin, bir trafik kazası davasında, kaza yerinde keşif yapılabilir. HMK m. 288 ve devamında keşif düzenlenmektedir.


• Yemin: Taraflardan birinin, davanın esası hakkında doğru beyanda bulunduğuna dair yemin etmesidir. Yemin, son çare olarak başvurulan bir delil türüdür. HMK m. 225 ve devamında yemin düzenlenmektedir.


• Uzman Görüşü: Tarafların, dava konusu olayla ilgili olarak uzman bir kişiden aldıkları görüşü mahkemeye sunmalarıdır. Uzman görüşü, bilirkişi raporu gibi bağlayıcı olmamakla birlikte, mahkemenin karar vermesine yardımcı olabilir.


• Diğer Deliller: Fotoğraflar, video kayıtları, ses kayıtları, telefon kayıtları, banka kayıtları, SMS mesajları, sosyal medya paylaşımları gibi her türlü bilgi ve belge delil olarak kullanılabilir. Bu delillerin hukuka uygun olarak elde edilmiş olması önemlidir.

Yargıtay Kararı Örneği: Yargıtay 13. Hukuk Dairesi'nin 2017/3524 Esas, 2019/4657 Karar sayılı kararında, "Davacı, davalının kendisine borçlu olduğunu iddia etmiş, davalı ise borcu olmadığını savunmuştur. Bu durumda, ispat yükü davacıdadır. Davacı, iddiasını yazılı delille veya tanık beyanlarıyla ispatlamak zorundadır." şeklinde hüküm kurulmuştur.

Delil Sunma ve Değerlendirme

Delillerin mahkemeye sunulması ve değerlendirilmesi aşamaları da önemlidir. Deliller, HMK'da belirtilen usullere uygun olarak sunulmalıdır. Mahkeme, sunulan delilleri serbestçe değerlendirir ve vicdani kanaatine göre karar verir (HMK m. 198). Ancak, mahkeme, delilleri değerlendirirken, dürüstlük kuralına ve hakkaniyete uygun davranmak zorundadır. Delillerin hukuka uygun olarak elde edilmiş olması da büyük önem taşır. Hukuka aykırı deliller (örneğin, özel hayatın gizliliğini ihlal ederek elde edilen ses kayıtları) mahkeme tarafından dikkate alınmayabilir.

Örnek: Bir boşanma davasında, eşlerden biri diğerinin sadakatsizliğini ispatlamak için özel dedektif tutmuş ve fotoğraflar elde etmiştir. Mahkeme, bu fotoğrafların hukuka uygun yollarla elde edilip edilmediğini değerlendirecektir. Eğer fotoğraflar, özel hayatın gizliliğini ihlal ederek (örneğin, gizlice konuta girilerek) elde edilmişse, mahkeme bu delilleri dikkate almayabilir.

Sonuç ve Öneriler

İspat yükü ve delil türleri, hukuk davalarının temelini oluşturur. Haklılığınızı ispatlamak için, davanıza uygun delilleri toplamanız ve bunları usulüne uygun olarak mahkemeye sunmanız önemlidir. Delil toplama ve sunma sürecinde, delillerin hukuka uygunluğuna dikkat etmek, davanın seyrini olumlu yönde etkileyebilir. Bu süreçte, bir avukattan hukuki yardım almanız, haklarınızı korumanıza ve davanızı başarıyla sonuçlandırmanıza yardımcı olabilir.

Unutmayın, hukuk karmaşık bir alandır ve her dava kendi özel koşullarına sahiptir. Bu nedenle, genel bilgilerle yetinmeyip, davanızla ilgili olarak bir uzmana danışmanız en doğrusudur.